Interview Het zijn drukke tijden voor Ricardo Semler. Met zijn onconventionele bedrijfsfilosofie wil de Braziliaanse ondernemer organisaties voorbereiden op een onvoorspelbare toekomst.
Dit artikel is op 2 maart 2018 op nrc.nl verschenen.
De Braziliaanse ondernemer en denker Ricardo Semler (59) zit nog geen minuut in de bar van het Rotterdamse Mainport Hotel of hij racet alweer weg na een berichtje van zijn echtgenote. Terug naar de hotelkamer waar hij al was uitgecheckt, terwijl de paspoorten er nog in de kluis lagen. Hoofdschuddend komt hij na vijf minuten weer aanlopen. „Wat moest ik zonder mijn vrouw”, verzucht Semler dankbaar. „De laatste tijd heb ik onze paspoorten en mijn aantekeningen al twee keer in een trein laten liggen.”
Het zijn drukke tijden voor de Braziliaan die steeds meer bekendheid krijgt met de onconventionele, democratische bedrijfscultuur waarmee hij zijn machinebedrijf Semco groot maakte. Toen hij in de jaren tachtig het traditioneel en hiërarchisch geleide bedrijf van zijn vader overnam, gooide Semler het roer radicaal om. Hij ontsloeg tweederde van het management, schrapte alle onnodige vergaderingen en huisregels („die las sowieso niemand”), en gaf zijn werknemers (eerst negentig, nu drieduizend) de ruimte hun eigen werktijden en salaris te bepalen, mits het werk gedaan wordt.
Om het vertrouwen intern te versterken kreeg iedereen bovendien inzage in de winst- en verliesrekening van de organisatie. Het gevolg: het aftakelende familiebedrijf veranderde in een bloeiend zakenimperium met ruim 200 miljoen dollar omzet. Maar belangrijker: zijn medewerkers voelden zich gelukkiger. De twee boeken die Semler hierover schreef werden bestsellers en hij is meerdere keren uitgeroepen tot belangrijkste zakenman van Brazilië.
Vertrouwen en transparantie
In Nederland verwierf Semler bekendheid na een aflevering vanVPRO Tegenlicht in 2013 (herhaald in 2015). Volgens het tv-programma was het een van zijn best bekeken uitzendingen online. Ondernemer Arko van Brakel, destijds directeur van opleidingsinstituut De Baak, haalde Semler in 2014 naar Nederland voor een congres. En niet lang daarna belde de Braziliaan op zijn beurt Van Brakel op met de vraag of hij interesse had om samen met hem het Semco Style Institute op te zetten. Het doel: via trainings- en managementprogramma’s ondernemers van over de hele wereld leren hoe zij in hun eigen bedrijf deze nieuwe manier van organiseren kunnen toepassen. Zo ontstaan in de woorden van Semlercompanies of wisdom: bedrijven waar het draait om vertrouwen en transparantie, en het loslaten van controle waardoor medewerkers zich uitgedaagd voelen om met elkaar besluiten te nemen.
In de ruim anderhalf jaar tijd dat het instituut bestaat, is het explosief gegroeid. Naast het hoofdkantoor in Nederland werden in Brazilië, Japan, Zuid-Afrika, België en Luxemburg vestigingen geopend, en naar verwachting komen daar dit jaar Duitsland, Scandinavië en India bij. Semler heeft geen precieze aantallen van bedrijven die zijn aanpak toepassen, al proberen ze het wel bij te houden. „We weten nu dat zo’n 400 bedrijven wereldwijd iets met de Semco-stijl doen, maar vermoedelijk zijn dat er veel meer.”
Tijdens zijn bezoek aan Nederland sprak Semler op een conferentie over hoe je vertrouwen in je organisatie creëert, georganiseerd door ABN Amro. „Daar waren dertig Nederlandse bestuursvoorzitters uitgenodigd die allerlei Semco-elementen hebben toegepast in hun organisaties. Het ging om bedrijven uit diverse sectoren; van advocatenkantoren tot productiebedrijven, groot en klein.”
Het verbaast Semler niet dat juist Nederland zijn ideeën zo omarmt. „Jullie kennen het jarenlange calvinistische arbeidsethos van hard werken en veel plichten, en weten ondertussen ook dat dat vaak niet leidt tot veel werkplezier. Daarnaast is Nederland een behoorlijk anarchistisch land waar mensen niet zo van het woord baas houden.”
‘Terminale dagen’
Over de omzet doet niemand van het instituut precieze uitspraken, het is „in elk geval meer dan 2 miljoen euro”. „We surfen mee op een aantal wereldwijde bewegingen, legt Semler uit. „Bijvoorbeeld de opkomst van millennials die zich niet meer aan strikte regels willen houden en een groeiende groep mensen die vanuit huis wil kunnen werken.”
Bovendien worden veel bedrijven verrast doordat de echte innovatie van buiten de sector komt, zegt hij. „Elon Musk is een goed voorbeeld. Als jij vijftien jaar geleden tegen NASA had gezegd dat haar ruimteprogramma’s niets voorstelden omdat een ondernemer naar Mars zou gaan voordat zij dat zou doen, dan zou iedereen hard gelachen hebben. Nu beseffen organisaties dat er iets moet veranderen. Dat het helpt om wendbaar, plat georganiseerd en democratisch te zijn omdat je daardoor beter bent voorbereid op een onvoorspelbare toekomst.”
Zelf lijkt Semler ook rekening te houden met toekomstige onzekerheden. Zo houdt hij zijn agenda elke maandag en donderdag helemaal leeg, vertelde hij vorig jaar via een videoverbinding op een conferentie over de toekomst van werk van de School of Life in Amsterdam. Op deze dagen, die hij omdoopte tot zijn ‘terminale dagen’ – „mijn vrouw vindt dat wat minder leuk” – leeft hij namelijk alsof de oncoloog hem net verteld heeft dat hij nog maar kort te leven heeft. Voor Semler een realistisch experiment, omdat hij meerdere familieleden verloor aan melanoomkanker, vertelt hij. „Het is de enige manier waarop ik mentaal ruimte krijg om me, naast de hectiek van alledag, met dingen bezig te houden zoals mijn vijf kinderen, boeken en films. Al werk ik ook weleens als ik daar zin in heb.” Maar bovenal, zegt Semler, dwingt het hem om telkens opnieuw stil te staan bij wat hij écht wil in het leven en waar zijn prioriteiten liggen.
De ‘terminale dagen’ leiden soms tot concrete plannen of projecten. „Ik ben momenteel bezig met een documentaire voor Netflix, met als werktitel Het verhaal van mijn mislukking. Het gaat over mijn zoektocht naar wijsheid en hoe mijn zakelijke tegenslagen ertoe hebben geleid dat ik meer tijd maakte voor mijn privéleven en dus een beter mens werd. Afgelopen maandag heb ik bedacht dat ik een filmcursus ga doen, zodat een groot deel zelf kan filmen. Dat lijkt me geweldig, wist je dat ik ook al eens een toneelstuk geschreven heb?”
‘Ongeorganiseerde anarchie’
Semlers opvattingen leiden ook tot discussies. Op een online forum deelt een Nederlandse directeur van een multinational dat hij een aantal jaren succesvol met de Semco-stijl werkte. Toch werd hij uit zijn functie gezet omdat de holding Semco als een ‘ongeorganiseerde anarchie’ beschouwde die te zweverig zou zijn. „Die reactie krijgen we vaker, daarom zijn we nu bezig om onze organisatiemethodieken te onderbouwen met een theoretische basis, in samenwerking met academici en universiteiten”, reageet Semler. Tegelijk zullen er volgens hem altijd critici zijn die angst voelen om de controle kwijt te raken. „Er bestaan nog steeds banken die zich bij een bestuursoverleg blind staren op de jaarwinst en niet beseffen dat fintech-ontwikkelingen als blockchain het twijfelachtig maken of ze straks überhaupt nog bestaan.”
Het grootste deel van de bedrijven dat we nu kennen, zal volgens Semler over tien jaar verdwenen zijn. Dat is dan ook de reden dat er iets moet veranderen in de manier waarop organisaties over zichzelf denken. „Wij houden ons maar vast aan de unicorn-successen uit Silicon Valley, waar een piepklein aantal van de start-ups meer dan een miljard waard wordt. Dát zijn gek genoeg nog altijd de verhalen die ons het meest stimuleren. Maar het is net zoiets als dat ik een foto van George Clooney meeneem naar de kapper en hem te zeggen dat ik er zo uit wil zien aan het einde van mijn knipbeurt.” Semler lacht hartelijk. „Dat is niet realistisch.”
Drie keer de ‘Semco-aanpak’
Stel met regelmaat drie keer de waarom-vraag. „Je komt tot wijze inzichten door veel waarom-vragen te stellen. Stel die vraag nu eens drie keer op rij, dat is iets wat ik zelf al 35 jaar regelmatig doe. Vaak kom je pas na de derde keer vragen tot een wijs antwoord. Waarom moet je iedere dag een uur in de file staan om op tijd op je werk te zijn? Waarom beginnen vergaderingen vaak tussen 09.00 en 10.00 uur ’s morgens? Waarom kan dat niet worden verschoven zodat jij later van huis kan en maar 20 minuten reistijd hebt? Als je drie keer doorvraagt, kom je vaak uit bij een antwoord als ‘zo doen we het altijd’. Dat is meestal het moment dat mensen beseffen dat ze zijn vastgelopen en dat het tijd is om andere mogelijkheden te onderzoeken.”
Maak tijd vrij voor de dingen die je gelukkig maken. „Waarom kunnen we niet vaker tijd vrij maken voor zaken die we belangrijk vinden omdat we er gelukkig van worden? Denk aan: een lunch met onze geliefde of kinderen, een boek dat al weken ligt te wachten of een interessante cursus. Aan het begin van elke dag bedenk ik welke afspraken ik zonder dramatische gevolgen kan afzeggen of doorschuiven. Tijd met mijn kinderen is iets dat niet meer terugkomt, een videoconferentie of werkoverleg kan meestal ook nog wel op een later moment.”
Onderwerp jezelf of je bedrijf aan een ‘waarheidsscan’. „Managers en bedrijven vinden vaak van zichzelf dat ze al heel democratisch werken. Soms is dat waar, maar vraag dat dan niet alleen aan de huidige medewerkers, maar ook ex-werknemers en ex-klanten, en check vermeldingen op sociale media. Dat geeft vaak een realistischer beeld. Daarom ontwikkelen we momenteel een ‘waarheidsscan’ voor managers en bedrijven zodat ze dit zelf kunnen uitproberen. Wij zijn allemaal heel goed in zelfbedrog en zo’n scan is een interessante reality check.”